Boutan lou darrier paragrafe de l'article precedent soubre l'Istòrio de l'Armanhac :
Un cop aqueles articles senhats e sagelats per las duoi partidos e après avedre jurat soubre li sants Evangèlis, lou senhe Yves du Four al noum del cardinau de Jouffroy, roumpè la santo oustìo entremié li dous bàrris, ne dounè la mitat al coumte, e recebè l’auto en s’empenhant soubre lou Cos del Criste de teni l’acòrdi. Joan V, rassigurat per un juromen tant soulenne fat per un cardinau al noum del rèi de Franço, faguè davala l’artilhario e desarma sas troupos. Lou 4 de mars de 1473, publiquèrou la patz. Lou lendemô li fourriers de l’armado reialo dintrèrou per marca li loujomens dis ouficiers. Lou 6 de mars, lou coumte remetè lou chastèl entre lei môs dis envïats del cardinau e damandè las plaços qu’èrou estados previstos pel sejour de la coumtesso del temp que fario lou vouiatge à la court.
Lou juromen trahit di franchimands
Badèrou la porto bèlo e las troupos reialos dintrèrou dien Leitouro, ensenhos desplegados. Roubèrt de Balzac, un di caps de l’armado, se tenio en tèsto. En arribant à l’aussado del chastèl coumtau un incident banau (siguromen premeditat) espetè entre de gents del coumte e de francs-arquiers. I aguè de rambalh. Atalèu Roubèrt de Balzac venguè : « Tuez, tuez tout, hormis les dames! », À-n-aquel senhau las troupos reialos se rouncèrou soubre lis abitants de Leitouro e lis omes d’armos del coumte qu’èrou estats desarmats, e li chaplèrou. Lou chastèl coumtau fouguè pres à l’assalt per lis omes d’armos del senescau de Baticaire. Laidounc un aute franc-arquier del noum de Pierre de Gorgias se rouncè soubre lou coumte d’Armanhac e, dous cops li trauquè lou cor amm’ un pounhau mentre qu’un aute franc-arquier li asclabo lou cràni amm una destrau d’armo. Joan V s’espatarrè e mouriguè en murmurant lou noum de la Vierge. Rebalèrou soun cadabre per la charrèiro-grand e lou lieurèrou is óutratges de la souldatèsco.
Lou chaple de Leitouro
Dien Leitouro lou chaple countuniabo.
La furour di souldats s’espandiguè ei glèisos e counvents que fouguèrou pilhats e cramats. Boutèrou lou fioc i quatre cantous de la cieutat e, ço-dis la crounico, « tout ço qu’avio escapat al ferre fougué minjat per lou fioc ».
La coumtesso d’Armanhac e quauques gents de qualitat fouguèrou gandits, mas lis abitants que pouguèrou pas s’escapa fouguèrou escoutelats. Puèi li Francés desquilhèrou lei muralhos, e de l’antic oppidum dei Lectouratos, demourè pas que quauques murs negresits.
Durant forços annados, lou lioc demouré desèrt, puèi la vido reprengué d'à cha pauc dien la cieutat martro.
La coumtesso d’Armanhac, prens de sèt mes, fouguè rebalado al chastèl de Buzet ounde, segoun lei crounicos, la faguèrou avourta de forço, -per que demourèsso pas mai ris del coumte d’Armanhac.
Soubreviscarò maugrat tout e achabarò si jours dinc un moustier del Rouergue. Pierre de Gorgias recebé pel pretz de soun assassinat un got ple d’escuts d’or. Li tres avourtaires, Jehan de Guersendon, Castelnau de Bretenous e Olivier Le Roux recebèrou guerdous e ounours de la quito mô del rèi.
La cieutat d'Aush rençounado
L’armado reialo bouté en coupo reglado tout lou païs d’Armanhac e la cieutat d’Aush fougué rençounado per paga las despensos de l’armado. Per paga sa part, lou chapìtoul metropoulitan degué vendre sa preciouso biblioutèco, de jouièls e d’estatuios d’argent.
Lou coumtat counfiscat fougué puèi dounat en partido al senhe de Beaujeu. Mas un arrèst del Parloment de Paris, après una decido dis Estats generaus del Reiaume, recampats à Tour en 1484, tourné lou tìtoul e una partido di bes al fraire caddet de Joan V, lou vescoumte de Fezensaguet Carle d’Armanhac. Mas aquel d’aqui avio plô patit di tratomens di gents del rèi e n’èro devengut debil mentau. Laidounc fougué declarat incapable. Mouriguè en 1497 sèns pousteritat legitimo. E lou crounicaire counclugué :
«Atau peiriguè la familho d’Armanhac. Ero coumo lis Hohenstauffen Emperadours dis Alemonhos, una raço qu’avio trop viscut. »
Lou coumtat d’Armanhac fougué boutat souto sequèstre e escaiguè finalomen à la famìlio d’Albret, e laidounc mai tard à Enric III de Navarro, futur Enric IV de Franço, que lou jounhé en 1607 à la courouno de Franço, ammé sis autri fiéus gascous.
La Dono de las Quatre-Vaus. La fi pietadouso d’Isabèu
Isabèu, guelo, passé lou restant de sa vido dien sei valados mountanholos.
Demourè al priourat de Sarrancoulin, à La Barto-de-Nèsto e à Castelnau-Manhouac ount’ achabé sa tristo vido. Assigurado di revenguts de soun douméni aurio degut mena uno existéncio sèns counsire. Mas la rapacitat de Gastou de Lïoun (un di caps de l’armado reialo) e de soun espouso la vescoumtesso de Lavedan se sadoulabo pas jamai. Gastou e soun espouso coubejabou la soubiranitat dei Quatre-Vaus. Ammé l’ajudo dei bandos del Lavedan, Gastou devasté la val d’Auro, ammé lou pretèste d’afourti l’autouritat reialo, e lancé de raides dien lis autros valados.
Un sègle daprès, Guilhèm Mauran escriguè : « Acò’i pas qu’una partido dis agimens, dei viouléncio e di crìmis del vescoumte e de la vescoumtesso de Lavedan per aganta lei Quatre-Vaus. »
Gastou e sa fenno emboustiguèrou Isabèu, li faguèrou valér qu’en li fazent eretiers aurio pas più la chargo de l’administraciou dei Vaus e del recoubromen de si revenguts. La dono dei Quatre-Vaus resisté i dous voultours, puèi malautejé. Soun esperit trantalhé, e vengué emiplegico.
Durant li proucès que seguèrou sa mort, de testimònis dinhes de fe afourtiguèrou qu’aquessos infirmitats veniou d’un empouizounomen fat per un gasto-sauço qu’avio fugit quaucos ouros après lou coumençomen de la malautio.
Gastou de Lïoun e sa fenno proufeitèrou de la grondo flaquièiro de la malirouso per la faire pourta de nueit davant lou clavaire de la barounio de Labarto. Se faguèrou istituï legatàris universaus countro la soumo de 12 000 liouros.
La malirouso veirò pas jamai l’argent. Pieje, deurò engaja soun lhibre d’ouro e si vestits per soubrevisca, que Gastou de Lïoun e sa fenno prendiou li revenguts dei Valados, coumo èro estipulat dien lou countrat.
Se planhio amaromen: «Lou Gastounet que m’a troumpado. A de jou una recouneissenço de dèutes de 12 000 liouros e èi pas inquèro toucat un sòu. E pamen qu’a jurat sus ed missau que me restituirio aquet titoul après l’aué moustrat al Rèi, mas cranhi forço que me lou tournèsso cap jamès. »
Coumo si clams coumençabou de remounta, lou senescau de Toulouso e sa fenno faguèrou lou semblant de s’interessa à soun sort, sèns pamin li versa lou mendre liard. Li mandèrou un mètge de Toulouso, un denoumat Pèire Minhoun que tanlèu arribat li faguè bioure un hypocras. Lou resultat trigué pas. La santat d’Isabèu s’afrabé. Guelo se planhè de doulours vioulentos al ventre, puèi mourigué dien de grands patimens lou 4 d’agoust de 1476. Pauro ! avio viscut min de 45 ons.
Durant lou proucès que s’en seguè, sa dono de fizanço, noblo Raimoundo de Bèumount, declarè soubre la fe del juromen :
« Hé, la habia donat ung hypocras que la habia crémat sous budetz. » (budèts = budèls.)
Una senmono après la mort d’Isabèu, lis abitants de Castelnau-Manhouac veguèrou arriba en grond equipatge la vescoumtesso de Lavedan que s’establigué à la glèiso à la plaço ounde la dono de las Quatre-Vaus avio coustumo de s’asseta. Mas Gastounet e sa fenno senhourejèrou pas loungtemp. Revoultados per tant de vilanios, lei Vaus fourmèrou oupausiciou e, ammé l’ajudo di ducs d’Alençoun e de Vendome, marit e filh de Marìo e d’Alienor d’Armanhac, sorres d’Isabèu, faguèrou proucès al vescoumte e à la vescoumtesso de Lavedan per lis empacha de dintra en poussessiou dei Quatre-Vaus.
Finalomen, lours discendents, un sègle daprès, descourats e rouïnats per aquelo prouceduro interminablo, achabèrou per vendre al futur Enric IV l’usufrut dei Quatre-Vaus e aquel douméni rejounhé també la courouno de Franço ammé lou duchat d’Armanhac.